(ΠΗΓΗ: https://www.romfea.gr/katigories/10-apopseis/65547-anazitontas-ena-xameno-ergo-tou-loykari )
Νικολάου Μάννη, εκπαιδευτικού
Το παρόν άρθρο, ως ειδικού ενδιαφέροντος, θα είχε θέση μάλλον σε κάποιο επιστημονικό περιοδικό, συγκεκριμένης μάλιστα θεματολογίας.
Επειδή όμως το Πρακτορείο Εκκλησιαστικών Ειδήσεων Romfea.gr έχει κατά καιρούς δημοσιεύσει ανάλογα άρθρα και η επισκεψιμότητά της είναι ασυγκρίτως ανώτερη από την απήχηση που μπορεί να έχει ένα περιοδικό, θεώρησα απαραίτητη την δημοσίευση του παρόντος άρθρου εδώ.
Πόσο μάλιστα όταν είναι αναγκαίο να ενημερωθούν όσο το δυνατόν περισσότερα πρόσωπα και φορείς για τον στόχο της αναζήτησης περί του οποίου θα αναφερθώ ενταύθα.
Ως γνωστόν ο μέγας Κύριλλος Λούκαρις υπήρξε ο πρώτος που μερίμνησε για την ίδρυση τυπογραφείου στον ελλαδικό χώρο πείθοντας τον συνεργάτη του Νικόδημο Μεταξά να μεταφέρει τον εξοπλισμό του από την Αγγλία (μέσω Κεφαλονιάς) στην Κωνσταντινούπολη.
Μας είναι επίσης γνωστό ότι ζώντος του Λουκάρεως εκδόθηκαν τα έργα του «Κατά Ιουδαίων» (1627) και «Confessio Fidei» (1629 - εκδόθηκε και στα ελληνικά το 1631 με τίτλο «Ομολογία Πίστεως»).
Συνέγραψε και άλλα κείμενα (τα περισσότερα ανέκδοτα ακόμη, όπως οι εκατοντάδες ομιλίες του), αλλά - κατά την αντίληψη και παραδοχή των περισσοτέρων ερευνητών - μόνο τα δύο παραπάνω εκτυπώθηκαν.
Με βάση όμως τις πηγές που μελέτησα τα τελευταία χρόνια ανακάλυψα ότι υπήρξε ένα ακόμη έργο του Λουκάρεως το οποίο εκδόθηκε μεν, αλλά δεν μας έχει διασωθεί ούτε ένα αντίτυπο, ούτε έχει καταλογογραφηθεί.
Σκοπός λοιπόν του παρόντος άρθρου είναι η δημοσιοποίηση όλων των, σχετικών με το απωλεσθέν έργο, στοιχείων, ώστε να υπάρξει γενική κινητοποίηση για την ανεύρεση έστω και ενός αντιτύπου από αυτό.
Η πρώτη ιστορική αναφορά γίνεται από τον - κρυφό Ουνίτη - Μητροπολίτη Παροναξίας Ιερεμία Βαρβαρίγο σε γράμμα του προς τον καρδινάλιο Ludovico Ludovisi, στις 7 Αυγούστου 1627, όπου αναφέρει ότι ο Λούκαρις ήθελε να τυπώσει «una sua operetta nomata Espositio in symbolo» [1].
Για αυτό «το σύντομο έργο ονόματι Έκθεση του Συμβόλου» όμως δεν δίνει άλλες πληροφορίες, απλά στις 12 Αυγούστου, του ιδίου έτους, επαναλαμβάνει την πληροφορία σε γράμμα του προς τον γνωστό εξωμότη Πέτρο Αρκούδιο: «stà per stampare anco un libro suo questo Cachiarcha, Espositio in Symbolum, pieno di heresie, scismi, et errori» [2].
Ο Olar θεωρεί [3] ότι θα μπορούσε ο Βαρβαρίγος να ταυτίζει το έργο αυτό με το κείμενο «Έκθεσις σύντομος της Ορθοδόξου Πίστεως» η οποία δημοσιεύθηκε στην έκδοση (με παραπλανητικό τίτλο και τοποχρονολογία, για λόγους ασφαλείας) «Βιβλίον του ορθού λόγου» (Λονδίνο, 1625) [4].
Όμως εκτός του ότι ο Βαρβαρίγος τον Αύγουστο του 1627 αναφέρεται σε μελλοντική και όχι προϋπάρχουσα έκδοση, η εν λόγω «Έκθεσις» (από την οποία άλλωστε απουσιάζει η αναφορά περί «του Συμβόλου», τόσο στον τίτλο, όσο και στο περιεχόμενο), σε αντίθεση με όσα έχουν ισχυριστεί άλλοι ερευνητές, δεν ανήκει στην γραφίδα του Λουκάρεως αλλά σε παλαιότερο συγγραφέα, μιας και πρωτοεκδόθηκε το 1570 στη Γενεύη, μαζί με άλλα πατερικά έργα, και με τον πλήρη τίτλο «Αναστασίου Πατριάρχου Θεουπόλεως και Κυρίλλου Αλεξανδρείας Έκθεσις σύντομος της ορθοδόξου πίστεως».
Ως έργο του Πατριάρχου Αντιοχείας Αναστασίου το επανεξέδωσε και ο Migne [5], ενώ η αναφορά στον Άγιο Κύριλλο Αλεξανδρείας (+444) είναι παράδοξη, διότι εκείνος έζησε περίπου ενάμιση αιώνα πριν τον Αντιοχείας Αναστάσιο Α΄.
Τον Σεπτέμβριο του 1627 ο Ολλανδός πρέσβης στην Κωνσταντινούπολη Cornelius Haga σε γράμμα του προς τον Festus Hommius αναφέρει πως ο Λούκαρις «præ manibus habet doctam super Symbolum Apostolorum explicationem... quos brevi, volente Deo ...typographia ex Anglia a doctissimo monasticæ vitæ viro Græco, huc allata, sine fructu sit, typis excudi et inter Gentem hanc divulgari curabit» [6].
Λίγους μήνες μετά γίνεται λόγος για ένα έργο του Λουκάρεως από τον πρέσβη της Βενετίας στην Κωνσταντινούπολη Sebastiano Venier σε εμπιστευτική του αναφορά προς τους ανωτέρους του στις 8 Ιανουαρίου (ν.η.) του 1628 σχετικά με το τυπογραφείο του Μεταξά: «Ἐπὶ τοῦ παρόντος ἐκτυπώνεται ἓν σύγγραμμα τοῦ Πατριάρχου» [7]. Το ποιος ήταν ο τίτλος του έργου αυτού δεν αναφέρεται.
Ούτε ο Άγγλος πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη Thomas Roe αναφέρει τον ακριβή τίτλο του έργου όταν, ένα μήνα μετά, γράφει (η ορθογραφία τoυ αγγλικού πρωτοτύπου είναι της εποχής εκείνης) πως «the patriarch hauing sent a little treatise to the press, made by himselfe (being only a declaration of the fayth and tenetts of the Greeke church...)» [8].
Αντιθέτως ο Antoine Léger (καλβινιστής εφημέριος της Ολλανδικής πρεσβείας στην Κωνσταντινούπολη) υπήρξε πιο σαφής: «cum missi sunt Turcaead disturbandam typographiam, & captivandas operas, Cyrilli ipsius expositio in symbolum Apostolicum prisci hellenismi idiomate conscripta concinnabatur» [9].
Η διακοπή της εκτυπώσεως περισσότερων αντιτύπων οδήγησε τον Λούκαρι να αναζητήσει τρόπο επανέκδοσης του έργου αυτού.
Από την επιστολογραφία του μαθητή του και στενού συνεργάτη του Μητροφάνους Κριτόπουλου μαθαίνουμε πως ο Κύριλλος Λούκαρις του είπε να παραμείνει στη Βενετία για να εκτυπώσει κάποια έργα του.
Διαβάζουμε σε επιστολή του Κριτόπουλου προς τον Johan Brotbecker (στις 20 Σεπτεμβρίου 1628 από την Βενετία) πως ο Πατριάρχης «Er schicket ein Ertzbischof hieher, das Er ein buch trucken lasse, welches Er der Patriarch, selbst geschrieben, so in sich begreift ein ausslegung des Heyligen Glaubens» [10]. Τελικά η έκδοση αυτή δεν έγινε, επειδή δεν το επέτρεψαν οι αρχές της Βενετίας.
Ένα αντίτυπο πάντως από τα ελάχιστα που πρόλαβαν να τυπωθούν στην Κωνσταντινούπολη πρέπει να βρήκε αργότερα (συγκεκριμένα την άνοιξη του 1634) στη Ζάκυνθο (της οποίας Αρχιεπίσκοπος ήταν πλέον ο Νικόδημος Μεταξάς) και ο Ενετός προβλεπτής της Ζακύνθου Fantin Soranzo.
Στην αναφορά του προς τους προϊσταμένους του αναφέρει ότι το βιβλίο έχει τον τίτλο «Brevis et compendiosa explicatio Sacri Symboli Fidei (δηλ. «Μια σύντομη και συνοπτική εξήγηση του Αγίου Συμβόλου της Πίστεως»), όπου εμφανίζονται να διαλέγονται δύο πρόσωπα, στο όνομα της ορθόδοξης ή καθολικής πίστης το ένα και της λατινικής το άλλο» [11].
Ο Augliera βέβαια κάνει λάθος όταν ταυτίζει το έργο αυτό με το έργο «Μαξίμου του Μαργουνίου [12] ταπεινού Επισκόπου Κυθήρων Διάλογος.
Τα πρόσωπα Γραικός και Λατίνος», που επίσης εκτύπωσε ο Μεταξάς, διότι ούτε εκεί επιχειρείται κάποια εξήγηση του Συμβόλου της Πίστεως.
Οι συνώνυμες λέξεις (που χρησιμοποιούνται στις παραπάνω ξενόγλωσσες - γραμμένες στα ιταλικά, λατινικά, αγγλικά και γερμανικά - πηγές, για τον τίτλο του έργου) «Espositio», «Εxplicationem», «Declaration», «Expositio», «Ausslegung» και «Explicatio», που μπορούν να μεταφραστούν ως «Ἐκθεση», «Δήλωση», «Ερμηνεία», «Εξήγηση» κ.τ.ό. θα περιέπλεκαν τα πράγματα στην έρευνά μας, εάν δεν υπήρχε μία σημαντική πηγή που μας δίνει τον τίτλο του χαμένου έργου του Λουκάρεως.
Πρόκειται για μια εγκύκλιο του μοιχεπιβάτη ψευδοπατριάρχη Κυρίλλου του Κονταρή (ο οποίος συμμετείχε στη συνωμοσία για την δολοφονία του Λουκάρεως, με σκοπό να αρπάξει τον πατριαρχικό θρόνο, όπερ και εγένετο το 1638), συνταχθείσα τον Απρίλιο του 1639, στην οποία αναφέρει τον ακριβή τίτλο του αναζητούμενου βιβλίου στην ελληνική γλώσσα: «Ἐξήγησις τοῦ Ἁγίου Συμβόλου» [13] στον οποίο συμπληρώνει περιγραφικά «διαλόγου τρόπῳ διηγουμένη» [14].
Με την εγκύκλιο αυτή όμως διατάζει τους ιερείς και λαϊκούς της Πόλης να παραδώσουν τα βιβλία του Λουκάρεως που κυκλοφορούν (αναφέρει ονομαστικά τα «Κεφάλαια», δηλαδή την «Ομολογία Πίστεως», το «Κατά Ιουδαίων» και την «Εξήγηση του Αγίου Συμβόλου») «ἵνα γίνῃ διάσκεψις συνοδικὴ περὶ αὐτῶν, καὶ τὰ μὲν εὐσεβείας ἐχόμενα δοθείῃ ἄδεια ἀναγινώσκεσθαι· τὰ δὲ παραδοθείῃ πυρί» [14].
Ότι ο ξεκάθαρος σκοπός του Κονταρή ήταν η καταστροφή των βιβλίων και όχι η εξέτασή τους αποδεικνύεται όχι μόνο από το γεγονός ότι είχε ήδη «αναθεματίσει» (μετά θάνατον!) τον Λούκαρι ως «αιρετικό» τον Σεπτέμβριο του 1638 (σύμφωνα με τις εντολές των εν Βατικανώ χρηματοδοτών του), αλλά και από τις φρικτές κατάρες που εκσφενδονίζει σε όποιον τολμήσει να αποκρύψει τα βιβλία αυτά· «ἀφωρισμένοι εἴησαν... καὶ κατηραμένοι καὶ ἀσυγχώρητοι καὶ ἄλυτοι μετὰ θάνατον αἰωνίως καὶ τυμπανιῶσι, καὶ ἔχωσι καὶ τὰς ἀρὰς τῶν ἁγίων πατέρων... ἡ ὀργὴ τοῦ Θεοῦ εἴῃ ἐπ᾿ αὐτοὺς καὶ τὰ τέκνα αὐτῶν μέχρι τρίτης γενεᾶς» [14]...
Φυσικά οι κατάρες σκοταδιστών (που με απόπειρες τρομοκράτησης καταπατούν την θεόσδοτη ελευθερία), σαν τον Κονταρή, επιστρέφουν στα κεφάλια τους, αλλά οι περισσότεροι άνθρωποι της εποχής, ως απλοϊκοί που ήταν, είναι σίγουρο ότι τρομοκρατήθηκαν και έσπευσαν να παραδώσουν τα βιβλία προς καύση.
Δεν είναι λοιπόν τυχαίο πως ακόμη και από το «Κατά Ιουδαίων», που είχε τυπωθεί σε μεγαλύτερο αριθμό αντιτύπων, σώθηκαν απειροελάχιστα αντίτυπα, που ίσως δεν ξεπερνούν ούτε τα δάχτυλα του ενός χεριού.
Η εύρεση επομένως του χαμένου έργου «Εξήγησις του Αγίου Συμβόλου» μόνο ως θαύμα θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί και σε ένα τέτοιο θαύμα ελπίζουμε.
Τα πιθανά μέρη στα οποία θα μπορούσε να βρεθεί κάποιο αντίτυπο (ίσως και συσταχωμένο με άλλα, λόγω του μεγέθους του) είναι η Κωνσταντινούπολη (ως τόπος έκδοσης), η Κεφαλονιά (ως τόπος μετεγκατάστασης του τυπογράφου Αρχιεπισκόπου Νικοδήμου Μεταξά), η Ζάκυνθος (στην οποία ο Ενετός προβλεπτής είδε αντίτυπο), το Βατικανό (που φρόντιζε πάντοτε να προμηθεύεται τα βιβλία των εχθρών του), η Κρήτη (τόπος καταγωγής του Λουκάρεως, στον οποίο αποδεδειγμένα έστελνε βιβλία), η Βενετία (στην οποία οδηγούνταν τα κατασχεμένα βιβλία της επικράτειάς της), η Βιέννη (ο τότε πρεσβευτής της είχε άμεση πρόσβαση στο αρχείο του Λουκάρεως μετά την δολοφονία του, στην οποία και ο ίδιος εμπλεκόταν) και η Γενεύη (η οποία ενδιαφερόταν ιδιαιτέρως για τα έργα και την δράση του Λουκάρεως).
Πιθανόν επίσης και σε κάποια βιβλιοθήκη μοναστηριού ή ιδιωτικής συλλογής.
Αναζητούμε και, όπως έγραψα, ελπίζουμε!
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Ovidiu-Victor Olar, La boutique de Théophile, Paris, 2019, σελ. 151.
[2] Στο ίδιο, σελ. 152. Η μετάφραση του αποσπάσματος: «πρόκειται επίσης να τυπωθεί ένα βιβλίο δικό του, αυτού του Κακιάρχη, Έκθεση του Συμβόλου, γεμάτο αιρέσεις, σχίσματα και λάθη».
[3] Στο ίδιο, σελ. 173.
[4] Ιταλός ερευνητής απέδειξε ότι το εν λόγω βιβλίο τυπώθηκε στην Κεφαλονιά πριν τον Ιούνιο του 1627 (βλ. Letterio Augliera, Βιβλία πολιτική θρησκεία στην Ανατολή τον 17ο αιώνα, Αθήνα, 2006). Πρβλ. https://kefaloniastatus.gr/history/2023/05/vivlio-ap-to-1o-typografeio-tis-anatol/
[5] PG 89, 1399-1404.
[6] Jacobus Revius, Daventria illustrata sive historia urbis Daventriensis, Leiden, 1651, σελ. 671. Η μετάφραση του αποσπάσματος: «[ο Πατριάρχης Κύριλλος] έχει στα χέρια του μια σοφή Εξήγηση του Συμβόλου των Αποστόλων... που σύντομα, αν θέλει ο Θεός... το τυπογραφείο από την Αγγλία, που έφερε εδώ ένας λόγιος Έλληνας της μοναστικής ζωής, να μη μείνει χωρίς καρπούς, φροντίζοντας για την εκτύπωση και την εξάπλωσή τους σε αυτό το Έθνος».
[7] Κωνσταντίνου Μέρτζιου, Πατριαρχικά, Αθήνα, 1951, σελ. 39.
[8] The negotiations of Sir Thomas Roe, London, 1740, σελ. 761. Η μετάφραση του αποσπάσματος: «ο Πατριάρχης έστειλε μια μικρή πραγματεία στον Τύπο, η οποία συντάχθηκε από τον ίδιο (και που είναι απλώς μια Δήλωση της πίστης και των δογμάτων της Ελληνικής Εκκλησίας...)».
[9] Thomas Smith, Collectanea de Cyrillo Lucario, London, 1707, σελ. 82. Η μετάφραση του αποσπάσματος: «όταν εστάλησαν οι Τούρκοι να καταστρέψουν το τυπογραφείο και να κατασχέσουν τα έργα, ετοιμαζόταν η Εξήγηση του Αποστολικού Συμβόλου, του ιδίου του Κυρίλλου, γραμμένη στο αρχαίο ελληνικό ιδίωμα».
[10] Ιωάννου Καρμίρη, Μητροφάνης ο Κριτόπουλος και η ανέκδοτος αλληλογραφία αυτού, Αθήνα, 1937, σελ. 258. Η μετάφραση του αποσπάσματος: «[Ο Πατριάρχης Κύριλλος] στέλνει έναν αρχιεπίσκοπο εδώ να του μεταφέρει ένα βιβλίο, το οποίο έγραψε ο ίδιος ο Πατριάρχης και περιέχει μια ερμηνεία της Αγίας Πίστεως».
[11] Letterio Augliera, ό.π., σελ. 224.
[12] Στην πραγματικότητα το αποδιδόμενο αυτό έργο στον Μαργούνιο, συνέγραψε ο Γεώργιος Μοσχάμπαρ (ΙΓ΄ αι.).
[13] Georg Hofmann, Griechische patriarchen und römische päpste, Patriarch Kyrillos Lukaris, Rome, 1929, σελ. 110.
[14] Στο ίδιο.
