ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΩΝ ΓΝΗΣΙΩΝ ΟΡΘΟΔΟΞΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΑΚΑΡΕΛΛΕΙΟ (ΗΤΟΙ ΡΩΜΑΝΙΔΕΙΟ) ΑΙΧΜΑΛΩΣΙΑ [2ο μέρος]

(ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΑΠΟ ΕΔΩ)

Νικολάου Μάννη,

εκπαιδευτικού

Παραβλέπουμε τα αρκετά σφάλματα που υπάρχουν στα παραπάνω κείμενα και αφορούν ιστορικά ζητήματα, και θα επικεντρωθούμε μόνο σε όσα σχετίζονται με την Εκκλησιολογία· ξεκινάμε λοιπόν την κριτική της σακαρελλείου εκκλησιολογίας με τον έλεγχο της πρώτης βασικής αρχής της, η οποία αφορά το ποιοι αποτελούν μέλη της Εκκλησίας και ποιοι όχι. 

Οι παραπομπές στα αντίστοιχα εδάφια των βιβλίων του κ. Σακαρέλλου που προαναφέρθηκαν, θα γίνεται με τις εξής συντομογραφίες: 

Α (=Η αποτείχιση των πιστών από τους αιρετικούς επισκόπους)

Ε (=Έγινε από το 1965 η Ένωση των Εκκλησιών)

Π (=Παληό και νέο ημερολόγιο).

***

Σύμφωνα με τον Σακαρελλισμό (=Ρωμανιδισμό) μέλη της Εκκλησίας είναι μόνο όσοι "αξιώθηκαν να φτάσουν στη "θεωρία του Θεού", που είναι ο "φωτισμός" και η "θέωση"" (Α, 4 / Π, 193) και "βρίσκονται στην κατάσταση της νοεράς προσευχής" (Π, 80). Ειδικότερα, δεν αρκεί το Βάπτισμα για να είναι κανείς μέλος της Εκκλησίας: "Οι σύγχρονοι θεολόγοι θεωρούν ως μέλη της Εκκλησίας κάθε Ορθόδοξο, επειδή κάποτε βαπτίστηκε..." (A, 5).

Το ότι οι θέσεις αυτές βασίζονται κυρίως στον π. Ρωμανίδη, μπορούμε να το διαπιστώσουμε ανατρέχοντας στα κείμενά του: 
"Πιστὸς μὲ τὸ βάπτισμα τοῦ ὕδατος μὴ εἰσελθὼν ἀκόμη εἰς τὴν κατάστασιν τοῦ φωτισμοῦ, δηλαδὴ εὶς τὸ βάπτισμα τοῦ Πνεύματος, καὶ ὡς ἐκ τούτου οὐχὶ ἀκόμη μέλος τοῦ σώματος τοῦ Χριστοῦ... λέγεται ἰδιώτης, ἀφοῦ ἰδιωτεύει" (Εκκκησιαστικαί Σύνοδοι και Πολιτισμός).
"Εν πάση περιπτώσει, το βάπτισμα εν Πνεύματι είναι ταυτόν με την λήψιν της δωρεάς της γλωσσολαλίας και είναι σαφώς διακρινόμενον από το βάπτισμα εν ύδατι... Αυτό το βάπτισμα εν Πνεύματι, το οποίον καταλήγει εις την δωρεάν των γλωσσών και το οποίον κανονικώς συνοδεύεται με το χάρισμα της προφητείας, είναι προφανώς η αρχή του χρίσματος, του μυστηρίου δια του οποίου κάποιος γίνεται μέλος του Σώματος του Χριστού και ναός του Θεού. Δια τον Απόστολον Παύλον η δωρεά των γλωσσών φαίνεται να είναι η ελαχίστη προϋπόθεσις δια να γίνη κανείς μέλος του Σώματος του Χριστού ...εκείνοι με την αδιάλειπτον προσευχήν, οι οποίοι φθάνουν εις δοξασμόν είναι ο κεντρικός πυρήν της Ιεράς Παραδόσεως, εφ όσον χωρίς αυτούς δεν υπάρχει Σώμα Χριστού. ...Χωρίς αυτούς τα μυστήρια της Εκκλησίας γίνονται έν σύστημα μαγείας. Ο Απόστολος Παύλος δεν λέγει ότι το Σώμα του Χριστού οικοδομείται όντως δια του βαπτίσματος, χρίσματος, θείας ευχαριστίας κ.λ.π., αλλά δια των Αποστόλων και προφητών εννοών Αποστόλους και Πατέρας, οι οποίοι γεννούν πνευματικώς άλλους εν Χριστώ, ετοιμάζοντες αυτούς δια την αποδοχήν της προσευχής του Αγίου Πνεύματος εν ταις καρδίαις των. Μόνον μέσα εις αυτά τα πλαίσια τα μυστήρια του βαπτίσματος, χρίσματος, θείας ευχαριστίας, ιερωσύνης, εξομολογήσεως, μετανοίας κ.λ.π. δεν είναι μαγεία" (Ιησούς Χριστός -Η ζωή του κόσμου).
"Πρέπει κανείς να δοκιμάση τον εαυτόν του αν είναι στην κατάστασιν φωτισμού, και επομένως μέλος του σώματος του Χριστού και ναός του Αγίου Πνεύματος, με τουλάχιστον τα "γένη γλωσσών", δηλαδή την νοεράν προσευχήν" (Η θρησκεία είναι νευροβιολογική ασθένεια, η δε Ορθοδοξία η θεραπεία της).
"Τά μέλη τῆς Ἐκκλησίας στήν ἀρχαία ἐποχή ἦσαν αὐτοί πού ἦσαν σέ κατάσταση φωτισμοῦ. Εἶχαν τοὐλάχιστον τήν νοερά προσευχή. Καί ἀφοῦ εἶχαν τήν νοερά προσευχή καί εὑρίσκοντο σέ κατάσταση φωτισμοῦ, ἐλέγοντο ἅγιοι" (Εμπειρική Δογματική).
Η πρώτη θέση λοιπόν είναι η εξής:
Μέλος της Εκκλησίας δεν γίνεται κάποιος με το "Βάπτισμα του ύδατος", αλλά με το "Βάπτισμα του Πνεύματος". Απόδειξη δε ότι αποτελεί όντως μέλος της Εκκλησίας είναι να έχει την "ευχή" (νοερά προσευχή). 

***

Είναι η αλήθεια πως εξετάζοντας αυτήν την θέση, δεν την βρήκαμε πρωτοφανή. Όντως έχει εκφραστεί ξανά στο παρελθόν· όχι όμως από Ορθοδόξους. Ας την δούμε όμως πρώτα αναλυτικά.
Σε αντίθεση με την θέση αυτή, οι Πατέρες διδάσκουν πως μέλος της Εκκλησίας γίνεται κάποιος με το Βάπτισμα, το οποίο δεν διχοτομούν σε "βάπτισμα ύδατος" και "βάπτισμα πνεύματος", ως δύο δήθεν ξεχωριστού είδους βαπτίσματα! 
Ο θεωρητικός του Ρωμανιδισμού στον χώρο του νέου ημερολογίου (και συμμαθητής του κ. Σακαρέλλου στον Ρωμανίδη) Ναυπάκτου κ. Ιερόθεος, προσπαθώντας να θεμελιώσει την διχοτόμηση αυτή γράφει: "Τὸ βάπτισμα τοῦ ὕδατος καὶ τὸ βάπτισμα τοῦ Πνεύματος μπορεῖ νὰ συνδέωνται μεταξύ τους, ὅταν γίνεται σωστὴ καὶ ὀρθόδοξη Κατήχηση, μπορεῖ ὅμως καὶ νὰ μὴ συνδέωνται ἀπόλυτα, ἀπὸ τὴν ἄποψη ὅτι προηγεῖται τὸ βάπτισμα τοῦ ὕδατος καὶ ἀκολουθεῖ τὸ βάπτισμα τοῦ Πνεύματος. Εἶναι πολὺ χαρακτηριστικὸ ἀπὸ τὶς Πράξεις τῶν Ἀποστόλων ὅτι οἱ Χριστιανοὶ τῆς Σαμάρειας εἶχαν μὲν δεχθῆ τὸ βάπτισμα τοῦ ὕδατος, εἶχαν, δηλαδή, ἤδη βαπτισθῆ στὸ ὄνομα τοῦ Κυρίου, ἀλλὰ δὲν εἶχαν δεχθῆ τὸ βάπτισμα τὸ βάπτισμα τοῦ Πνεύματος, γι᾿ αὐτὸ ἀπεστάλησαν οἱ Ἀπόστολοι Πέτρος καὶ Ἰωάννης γιὰ νὰ τοὺς βαπτίσουν με τὸ Ἅγιον Πνεῦμα" (Κατήχηση και Βάπτιση των ενηλίκων, εκδ. β΄, Αποστολικής Διακονίας, 1998, σελ. 7-8). Ο κ. Ιερόθεος αναφέρεται στο εξής απόσπασμα των Πράξεων: "Ἀκούσαντες δὲ οἱ ἐν Ἱεροσολύμοις ἀπόστολοι ὅτι δέδεκται ἡ Σαμάρεια τὸν λόγον τοῦ Θεοῦ, ἀπέστειλαν πρὸς αὐτοὺς τὸν Πέτρον καὶ Ἰωάννην· οἵτινες καταβάντες προσηύξαντο περὶ αὐτῶν ὅπως λάβωσι Πνεῦμα Ἅγιον· οὔπω γὰρ ἦν ἐπ᾿ οὐδενὶ αὐτῶν ἐπιπεπτωκός, μόνον δὲ βεβαπτισμένοι ὑπῆρχον εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ. Τότε ἐπετίθουν τὰς χεῖρας ἐπ᾿ αὐτούς, καὶ ἐλάμβανον Πνεῦμα Ἅγιον" (Πράξ. η΄, 15-17).
Με μια επιπόλαιη ματιά όντως υπάρχει ο κίνδυνος να συμπεράνει κανείς ότι το Βάπτισμα δεν παρέχει το Άγιο Πνεύμα. Όποιος όμως δει προσεκτικά το κεφάλαιο θα διαβάσει παραπάνω ότι "Φίλιππος δὲ κατελθὼν εἰς πόλιν τῆς Σαμαρείας ἐκήρυσσεν αὐτοῖς τὸν Χριστόν" (αυτόθι, 5) και "ὅτε δὲ ἐπίστευσαν τῷ Φιλίππῳ εὐαγγελιζομένῳ τὰ περὶ τῆς βασιλείας τοῦ Θεοῦ καὶ τοῦ ὀνόματος Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἐβαπτίζοντο ἄνδρες τε καὶ γυναῖκες" (αυτ., 12). Και ερμηνεύει ο Ιερός Χρυσόστομος: "Καὶ διὰ τί οὐκ ἦσαν οὗτοι λαβόντες Πνεῦμα Ἅγιον βαπτισθέντες; Ἥτοι τῷ μὴ δοῦναι Φιλίππου τούτῳ τιμῶντος τάχα τοὺς ἀποστόλους· ἥτοι τῷ μὴ ἔχειν χάρισμα τοιοῦτον (τῶν ἑπτὰ γὰρ ἦν)· ὅπερ καὶ μᾶλλόν ἐστιν εἰπεῖν. Ὅθεν μοι δοκεῖ οὗτος ὁ Φίλιππος τῶν ἑπτὰ εἶναι, ὁ Στεφάνου δεύτερος. Διὸ καὶ βαπτίζων, Πνεῦμα τοῖς βαπτιζομένοις οὐκ ἐδίδου· οὐδὲ γὰρ εἶχεν ἐξουσίαν· τοῦτο γὰρ τὸ δῶρον μόνον τῶν δώδεκα ἦν" (P.G. 60, 144). 
Βλέπουμε λοιπόν πως τα συγκεκριμένα Βαπτίσματα στη Σαμάρεια ήταν ατελή, μόνο για τον λόγο ότι αυτά είχαν τελεσθεί από Διάκονο (τον Άγιο Φίλιππο, έναν εκ των επτά Διακόνων) και όχι από κάποιον από τους Δώδεκα Αποστόλους, οι οποίοι και μόνο είχαν την εξουσία τότε να επιτελούν Μυστήρια.

***

Ο τρόπος με τον οποίο ο Ρωμανιδισμός (Σακαρελλισμός, στον χώρο μας) αντιμετωπίζει το Βάπτισμα (το οποίο ονομάζει "Βάπτισμα του ύδατος", ενώ ξεχωρίζει και αποκαλεί "Βάπτισμα του Πνεύματος" το Χρίσμα) είναι υποτιμητικός έναντι του Μυστηρίου τούτου, του πρώτου και θεμελιώδους Μυστηρίου της Εκκλησίας. Με την υποβάθμισή του δε αυτή ο Σακαρελλισμός, σε συνδυασμό με τον υπερτονισμό του Χρίσματος, όχι απλά θεμελιώνει πλέον τις προϋπάρχουσες πλάνες στον χώρο μας (όπως τους Αναβαπτισμούς [εφόσον το "βάπτισμα του ύδατος" δεν έχει και τόσο μεγάλη αξία - σε αντίθεση με τους Πατέρες που τονίζουν το ότι έχει τόσο μεγάλη αξία που ΔΕΝ επαναλαμβάνεται!] και τις Αναμυρώσεις [εφόσον το Χρίσμα έχει μεγάλη αξία και μόνο δι᾿  αυτού γίνεται κανείς "αληθινό μέλος" της "αληθινής Εκκλησίας"]), αλλά και εκπίπτει σε άκρο, βρισκόμενος στον αντίποδα  του άλλου άκρου, της λεγόμενης "Βαπτισματικής Θεολογίας" των Οικουμενιστών, που πρεσβεύει ότι κάθε άνθρωπος που έλαβε "βάπτισμα", όπου και αν το έλαβε, πρέπει να θεωρείται "μέλος της Εκκλησίας".
Εμείς όμως οι αληθινοί Ορθόδοξοι "ὁδῷ βασιλικῇ πορευσόμεθα, οὐκ ἐκκλινοῦμεν δεξιὰ οὐδὲ εὐώνυμα, ἕως ἂν παρέλθωμεν τὰ ὅριά σου" (Ἀρ. κ΄, 17)· πιστεύουμε δε ότι με το Βάπτισμα που λαμβάνει κάποιος εντός της Εκκλησίας γίνεται μέλος Αυτής. 

(ΑΚΡΟ ΑΡΙΣΤΕΡΑ) ΒΑΠΤΙΣΜΑΤΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ	(ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΟΔΟΣ) ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ	(ΑΚΡΟ ΔΕΞΙΑ) ΡΩΜΑΝΙΔΙΣΜΟΣ
Με κάθε είδους βάπτισμα και οπουδήποτε, γίνεσαι μέλος της Εκκλησίας.	Με το Βάπτισμα, το οποίο τελείται εντός της Εκκλησίας, γίνεσαι μέλος Αυτής.	Με το Βάπτισμα δεν γίνεσαι μέλος της Εκκλησίας.

Το Βάπτισμα λοιπόν, κατά την ορθόδοξη διδασκαλία, γίνεται "ἐξ ὕδατος καὶ Πνεύματος" (Ἰω. γ΄, 5), παρέχει δηλαδή το Άγιο Πνεύμα στους βαπτιζομένους, και τους ποιεί μέλη της Εκκλησίας και άνευ του Μυστηρίου του Χρίσματος (του οποίου την πραγματική αξία ουδόλως αμφισβητεί η Ορθοδοξία, εφόσον δι᾿ αυτού παρέχονται επιπρόσθετα χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος). Απόδειξη τούτου δεν είναι μόνο η πράξη της Εκκλησίας να αποδέχεται ως μέλη Της όσους βαπτίζονται χωρίς να έχουν προλάβει να χριστούν (π.χ. όσους ήταν ανάγκη να βαπτιστούν άμεσα, διότι κινδύνευαν να πεθάνουν - κυρίως άρρωστα βρέφη ή φυλακισμένοι Χριστιανοί στους διωγμούς, που δεν είχαν προλάβει να βαπτιστούν), αλλά και η διδασκαλία Της, εκ της οποίας παραθέτουμε ενδεικτικά: 
1) Από τον Απόστολο Παύλο: "Ὅσοι γὰρ εἰς Χριστὸν ἐβαπτίσθητε, Χριστὸν ἐνεδύσασθε" (Γαλ. γ΄, 27). Ενδύεται τον Χριστό, όποιος δεν είναι μέλος της Εκκλησίας;
2) Από τις Ευχές στην Ακολουθία του Αγίου Βαπτίσματος:
"Ποίησον αὐτὸν πρόβατον λογικὸν τῆς ἁγίας ποίµνης τοῦ Χριστοῦ σου, µέλος τίµιον τῆς Ἐκκλησίας σου ...Οἰκοδόµησον αὐτὸν ἐν τῷ θεµελίῳ τῶν Ἀποστόλων καὶ Προφητῶν σου· καὶ µὴ καθέλῃς, ἀλλὰ φύτευσον αὐτὸν φύτευµα ἀληθείας ἐν τῇ ἁγίᾳ σου Καθολικῇ καὶ Ἀποστολικῇ Ἐκκλησίᾳ, καὶ µὴ ἐκτίλῃς".
3) Από τον Άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο: "Εἶδες πόσαι τοῦ βαπτίσματος αἱ δωρεαί; Καίτοι γε πολλοῖς δοκεῖ ὅτι μόνον ἁμαρτημάτων ἄφεσιν ἔχει ἡ δωρεά, ἡμεῖς δὲ δέκα ἀπηριθμησάμεθα τιμάς. Διὰ τοῦτο γοῦν καὶ τὰ παιδία βαπτίζομεν καίπερ ἁμαρτίας οὐκ ἔχοντα ἵνα προστεθῇ ἁγιασμός, δικαιοσύνη, υἱοθεσία, κληρονομία, ἀδελφότης, τὸ μέλη εἶναι τοῦ Χριστοῦ, τὸ κατοικητήριον γενέσθαι τοῦ Πνεύματος" (Ε.Π.Ε. 30, 386).
4) Από την συνοδικώς εγκεκριμένη "Ορθόδοξη Ομολογία" του Πέτρου Μογίλα: "Οἱ βαπτισθέντες γίνουνται μέλη τοῦ σώματος τοῦ Χριστοῦ, καὶ τὸν Κύριον ἡμῶν ἐνδυόμεθα" (Ιωάννου Καρμίρη, Τα δογματικά και συμβολικά μνημεία, τόμ. ΙΙ, Αυστρία, 1968, σελ. 637).
5) Από τον Άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη: «Διὰ γὰρ τοῦ Σταυροῦ ἡ Ἐκκλησία ἐνυμφεύθη τῷ Σταυρωθέντι Χριστῷ, καὶ διὰ τοῦ ἐκ τῆς πλευρᾶς αὐτοῦ ρεύσαντος αἵματος καὶ ὕδατος, ἡ πρῴην στεῖρα ἐγέννησε τέκνα πολλά, καὶ μήτηρ πολύτεκνος ὁμοῦ έγένετο, καὶ καλλίτεκνος, γεννῶσα μὲν διὰ τοῦ ὕδατος τοῦ Βαπτίσματος, τρέφουσα δὲ τὰ γεννηθέντα διὰ τοῦ σώματος καὶ αἵματος τοῦ Κυρίου» (Εορτοδρόμιον, Βενετία, 1836, σελ. 13).

***

Ισχυρίζεται ο Ρωμανιδισμός ότι μέλος της Εκκλησίας είναι μόνο όποιος έχει τουλάχιστον την "ευχή" (νοερά προσευχή), όπως ερμηνεύει τα "γένη γλωσσών" του Αποστόλου. Χωρίς την ευχή όχι μόνο δεν μπορεί να είναι κάποιος μέλος της Εκκλησίας, αλλά και όλα τα Μυστήρια είναι απατηλά ("ἐν σύστημα μαγείας")!
Η Ορθοδοξία, και μάλιστα η Ησυχαστική παράδοση, τονίζει την μεγάλη σημασία της νοεράς προσευχής, αλλά δεν ισχυρίζεται ούτε ότι όποιος δεν την έχει είναι εκτός Εκκλησίας, ούτε ότι χωρίς αυτήν δεν ενεργούνται τα Μυστήρια!
Αντιθέτως, τόσο την πρωτοφανή διχοτόμηση του Βαπτίσματος (σε ύδατος και σε Πνεύματος), όσο και την απόλυτη υπερύψωση της σημασίας της "ευχής", συναντά κανείς στους λεγόμενους Μεσσαλιανούς (ή Ευχίτες).
Εκείνοι δίδασκαν: "Τὸ θεῖον βάπτισμα τὰς ρίζας τῶν ἀμαρτημάτων άνασπᾷν οὐ δύναται. Φησὶ δὲ ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστός, ὅτι "ἐὰν μή τις γεννηθῇ ἐξ ὕδατος καὶ Πνεύματος, οὐ μὴ εἰσελθεῖν εἰς τὴν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ". Ἐπεὶ δὲ θεῖον πῦρ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον· καὶ γὰρ καὶ ἐν εἴδει πυρίνων γλωσσῶν κατῆλθεν ἐπὶ τοὺς μαθητάς, περὶ οὗ καὶ ὁ Πρόδρομος ἔλεγε τοῖς ὅχλοις μαρτυρῶν τῷ Χριστῷ τὸ ὑπερφερές, ὅτι "Ἐκεῖνος ὑμᾶς βαπτίσει ἐν Πνεύματι ἁγίῳ καὶ πυρί"· ὥσπερ τὸ αἰσθητὸν πῦρ ἐπιλαβόμενον ὑλομανοῦντος χωρίου, τὰ μὲν ἐστὶ τοῦ προσώπου τῆς γῆς πάντα καταφλέγει, τὰς δὲ ρίζας τούτων ἀποξηραίνει, καὶ καθαρὸν τῆς ἐκ τούτων λύμης ἐργάζεται τὸ χωρίον· οὕτω καὶ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, μᾶλλον δὲ πολλῷ πλέον... Φασὶ ἕκαστον τῶν τικτομένων παίδων ἔλκειν ἐκ τοῦ προπάτορος Ἀδάμ, ὥσπερ τὴν φύσιν, οὕτω δὴ καὶ τὴν πρὸς τοὺς δαίμονας δουλείαν, καὶ συνουσιωμένον φέρει δαίμονα συνοικοῦντα τούτῳ, ἀδυνατεῖν δὲ καὶ τὸ ἅγιον βάπτισμα, καὶ πᾶσαν ἄλλην θειοτάτην ἐργασίαν πρὸς ἀπέλασιν αὐτοῦ, μόνην δὲ τοῦτον ἐξωθεῖν τὴν ἐπιτεταμένην καὶ σπουδαίαν εὐχὴν διὰ τῆς τοῦ εὐχομένου χρέμψεώς τε καὶ ἀποπτύσεως" (P.G. 130, 1276-1277).
Όπως ορθώς παρατηρεί και ο Καθηγητής της Δογματικής π. Νικόλαος Λουδοβίκος (για να μη νομίζει κανείς ότι είμαστε οι μόνοι που προβαίνουμε σε κριτική αυτών των θέσεων), "Ἡ σφαλερῆ ἀπαξίωση τοῦ Βαπτίσματος "τοῦ ὕδατος" ἀπ᾿ τὸν π. Ρωμανίδη, ἐνόψει ἑνὸς ἄλλου, ἰδιαιτέρου Βαπτίσματος "τοῦ Πνεύματος" ποὺ δῆθεν προσφέρεται μόνον διὰ τῆς προσευχῆς, θυμίζει ἔντονα τὴν αἵρεση τῶν Μεσσαλιανῶν ποὺ ἀπαξιώνουν ἀκριβῶς τὸ Βάπτισμα, ζητῶντας διὰ τῆς "εὐχῆς" τὴν πραγμάτωση τῆς σωτηρίας ἢ, στὴν ρωμανιδικὴ γλώσσα, τῆς ἐντάξεως στὸ Σῶμα τοῦ Χριστοῦ. Ὅπως καὶ νὰ ἔχει τὸ πράγμα, ἡ παραδοχὴ δύο Βαπτισμάτων, ἑνὸς ἄνευ Πνεύματος καὶ ἑνὸς δευτέρου μετὰ Πνεύματος, διὰ τῆς προσευχῆς, εἶναι παντελῶς ἄγνωστη στὴν πατερικὴ καὶ μάλιστα τὴν Ἠσυχαστικὴ παράδοση" (Η αποφατική εκκλησιολογία του Ομοουσίου, εκδ. Αρμός, 2002, σελ. 140).

(ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ)